قم گویا – یکی از بحث انگیز­ترین و نگران کننده­ترین مسائل در دوره نوجوانی و جوانی، شیوع مصرف مواد به خصوص اعتیاد به سیگار و دخانیات می­باشد. شاید با نوجوانانی روبه­رو شده­اید که مصرف مواد و استعمال دخانیات را مد روز می­دانند و می­گویند مواد احساس خوبی یا لااقل احساس متفاوتی در آنها ایجاد می­کند.
انواع مواد مخدر:
مواد مخدر را می توان بر اساس تاثیری که بر سیستم عصب مرکزی (مغز و سلسله اعصاب ) می­گذراند به سه دسته عمده تقسیم کرد:

1. محرک­ها (بالابرنده­ها): مانند: کوکائین، ‌کراک،‌ کافئین،‌ نیکوتین،‌ آمفتامین­ها.

این گونه مواد فعالیت­های سیستم عصب مرکزی مصرف کننده را تحریک و به طور موقت موجب هوشیاری و هیجان فرو نشستن خستگی او می­شوند. اما مصرف دراز­مدت این مواد قوی­ترین تاثیرات فرسایشی را بر بدن مصرف کننده دارد.

2. کندکننده­ها (پایین برنده­ها): مانند: الکل،‌ مواد افیونی (تریاک،‌ هروئین،‌ مرفین و آسپرین) و باربیتورات­ها. برخلاف محرک­ها،‌ مواد کند کننده، موجب کاهش فعالیت سیستم عصبی (از طریق تاثیر بر هیپیوتالاموس مغز) می­شوند و از همین رو عضلات را شل کرده، ‌اضطراب را از بین می­برند و درد را تسکین می­دهند. اختلال تنفس ناشی از زیاده روی در مصرف این مواد یا مصرف ترکیبی از آنها با خطر مرگ مصرف کننده همراه است. به همین دلیل در صورت مشاهده کسی که در مصرف این مواد زیاده روی کرده و با مشکل مواجه شده است باید بلافاصله او را به بیمارستان رساند.
3. توهم­زاها: مانند: ال اس دی و اکستازی. توهم­زاها سیستم عصبی را مختل و درک مصرف کننده را از واقعیت منحرف و غیرعادی می­کنند. مصرف دراز مدت این مواد باعث اختلال فکری مصرف کننده می­شود.

عوامل و زمینه­های اعتیاد به مواد مخدر
متغیرهای گوناگونی زمینه پدیدآیی و تداوم وابستگی به مواد مخدر در نوجوانان  می­باشد از حس کنجکاوی گرفته تا فشار دوستان و ویژگی­های شخصیتی و در دسترس بودن مواد و سایر عواملی که در ادامه به بخش از آن اشاره می­کنیم.
۱-سیگار دروازه ورود به دنیای اعتیاد: مصرف دخانیات می­تواند به عنوان یک عامل زمینه­ساز در جهت اعتیاد به مواد مخدر شناخته شود .نزدیکی سن شروع مصرف دخانیات و مواد مخدر و شمار زیادی از افراد معتاد که مصرف دخانیات و قلیان را در سنین پایین تجربه کرده­اند(همان) یادآور این مسئله است که سیگار دروازه ورود به اعتیاد است. یکی از نظریاتی که در خصوص اعتیاد و گرایش به مصرف مواد وجود دارد فرضیه دروازه است. براساس این فرضیه استفاده از مواد­مخدر با سوء­مصرف یک ماده قانونی(مخدر نرم) شروع و در سیر گسترش و تکامل به مصرف یک ماده مخدر سخت­تر می­رسد. براساس فرضیه دروازه مصرف سیگار و قلیان مقدمه­ای برای سایر مواد است. بنابراین در برنامه پیشگیری باید عدم مصرف سیگار و دخانیات هدف قرار داده شود. مصرف سیگار باعث ایجاد تغییراتی در رفتار، خلق و خو و منش فرد مصرف کننده می­شود و نوجوان را به حضور بین دوستان سیگاری مقید می­کند و وابستگی به این دسته از دوستان را زیاد می­کند. آنچه در این جمع بیشتر شنیده می­شود آثار مثبت و خوبی مواد است و از آثار زیان بار آن یا حرفی به میان نمی­آید یا به شیوه­های مختلف توجیه می­شود.
مهم­ترین نکته درگرایش به استعمال دخانیات و قلیان، عدم برداشت صحیح خانواده­ها از آن می­باشد، آنها با دیدگاهی که از گذشته نسبت به استعمال قلیان در ذهن دارند در غفلت بسر برده و مطلع نیستند که درحال حاضرعلاوه بر اینکه عامل شیوع صدها نوع از بیماری­های ریوی، قلبی، تنفسی، عفونی و غیره است بر اثر جذابیت­های ایجاد شده (عطر، طعم، اسانس­ها) و یک سری مسائل دیگر، نوجوانان و جوانان پسر و دختر را در سنین پایین به خود جذب نموده و به دام کشیده است.
ما شاهد این هستیم که در این سنین به علت وجود ویژگی­های خاص این دوره مانند” هیجانات، کنجکاوی­ها، هوس­ها، تمایلات، فشارها و عدم توانایی در نه گفتن و…، حضور این نوجوانان و جوانان در جمع­ها وگروه­ها و محل ومکان­های خاص جهت کسب لذت و سپری نمودن اوقات فراغت با استفاده از قلیان خود دام پنهانی برای گرایش به اعتیاد و انحرافات اجتماعی می­باشد.
۲-کنجکاوی نوجوانان: نوجوان پویا، جستجوگر و کنجکاو است. آنان شنیده­اند که مصرف مواد احساس خوب به آنها می­دهد. به آنها آرامش می­بخشد و اعتماد به نفس را زیاد می­کند و به همین دلیل علاقه­مند­اند که شخصا این موضوع را کشف کنند. تعجب­آور نیست که برخی از نوجوانان که اقوام و دوستان مصرف­کننده مواد دارند، به توجیه آنان و از روی کنجکاوی خود ترغیب شوند تا مواد را تجربه کنند. اگر انگیزه، درحد تجربه کردن باقی بماند، به تدریج مصرف قطع می­شود اما متاسفانه کنجکاوی نخستین گام از مراحل چهارگانه اعتیاد است. در مرحله بعد مصرف نامنظم، سپس اعتیاد روانی نسبت به مواد و در مرحله چهارم اعتیاد جسم، نوجوان را فرا می­گیرد.
۳- فشار دوستان و همسالان: دوستان نقش مهمی در گرایش نوجوانان به مصرف مواد مخدر ایفا می­کنند. در واقع می­توان پیش­بینی کرد در صورتی که دوستان نوجوان و به ویژه نزدیک­ترین دوست او مواد­مخدر مصرف کند خود آن فرد نیز به مصرف چنین مواد روی خواهد آورد.دوستان و همسالان از طریق برانگیختن یا وادار کردن اعضای خود به پیروی از علائق و رفتارهای گروه، آنها را جامعه­پذیر می­سازند. برای یک نوجوان دوستان اهمیت زیادی دارند زیرا دوستان نه تنها او را سرزنش نمی­کنند بلکه احساس درک متقابل را در فرد ایجاد می­کنند. نوجوان تلاش می­کند از عقاید و افکار هم سن­های خود پیروی کند. در واقع آنها این کار را برای آنکه عضوی از آن گروه باشند انجام می­دهند. نوجوان هیجان­خواه است و در جمع­های نوجوانان اموری مانند استعمال سیگار و مواد برای افزایش هیجان و سرگرمی تعارف می­شود و نوجوان هم معمولا خواسته­ها و نظرات آنها را با مقاومت کم­تری می­پذیرد.
۴-استقلال در برابر والدین: برخی نوجوانان تصمیم می­گیرند که استفاده از مواد را به عنوان راهی مهیج برای ابراز استقلال در برابر والدین به کار گیرند. نوجوانانی که با والدین رابطه محبت­آمیز ندارند و امکان رشد تدریجی استقلال، توسط والدین برای او فراهم نشود و با رفتار خصمانه مواجه شوند خطر مصرف مواد در آنها بیشتراست. گاهی نوجوان اعتیاد را یک گذرگاه عبور می­داند. یعنی مواد را چیزی می­داند که در راه رسیدن به بزرگسالی باید تجربه کرد خصوصاً وقتی والدین خود مصرف کننده موادند فرزند ممکن است به این نتیجه برسد که این کار چندان عیبی ندارد.
۵-گریز از ناملایمات زندگی: گاهی نوجوان سعی می­کند احساس خوبی برای خود خلق کند تا از مشکلات زندگی و فشارهایی مانند اضطراب مدرسه، رنج­هایی در روابط با والدین و دوستان و همسالان و کسالت و بی­حوصلگی و نا امیدی به آینده و تغییرات فیزیکی و روانی و اجتماعی نوجوانی فرار کنند. گاهی احساس لذت از طریق مصرف مواد هر چند کاذب او را به دنیای فراموشی و بی­خبری سوق داده و نوجوان را به مصرف مخدر علاقه مند می­کند. و به گفته نوجوانی ۱۶ساله معتاد به مصرف مواد، “با مواد به مرگ موقت در زندگی بی درد پناه می­برم.”
راه­های پیشگیری از اعتیاد

• برای نوجوان وقت بگذاریم و درباره مسائل مهم مرتبط با زندگی نوجوان صحبت کنیم و با بیان راههای متعدد برای کنار آمدن با عواطف و احساسات، اجازه ندهیم نوجوان برای رهایی از مشکلات و فشارهای این دوران، به راههای کوتاه و موقتی مثل مصرف مواد پناه ببرند و همواره شرایطی فراهم شود که نوجوان بداند شما همیشه در زمان بروز مشکلات، آماده کمک به او هستید.
• والدین باید درباره مواد­مخدر رایجی که ممکن است توسط جوانان و نوجوانان مورد سوء­مصرف قرار گیرد اطلاعات کافی کسب کنند. آشنایی با نام­های رایج، شکل، روش مصرف، عوارض ناخوشایند و خوشایند آنها برای پاسخگویی به پرسش­های فرزندان ضروری است. والدین الگویی برای نوجوانشان هستند پس ضمن اینکه خود والدین از این مواد استفاده نمی­کنند حتی مصرف سیگار و دخانیات و قلیان را کم اهمیت و ساده تلقی نکنند.
• والدین بایستی نسبت به دوستانِ فرزندان خود و خانواده‌های آنها آشنایی کافی داشته باشند. در دوره نوجوانی، فرزندان بیشتر به گروه دوستان گرایش پیدا می‌کنند و اگر دوستان سالمی انتخاب کنند در رشد شخصیت آنها بسیار مؤثر است. اگر احساس کردید دوستان فرزندتان به دنبال سیگار و مواداند و فرزند شما قدرت تاثیرگذاری بر آنها را ندارد سهل­انگاری جایز نیست و باید زمینه ارتباط را قطع کرد.
• با اجازه اظهارنظر دادن به نوجوانان و دخیل کردن آنها در امور مربوط به خانواده، می‌توان قدرت تصمیم‌گیری و اعتماد به نفس آنها را بالا برد. هرچه اعتماد به نفس جوانان و قدرت تصمیم‌گیری آنان تقویت شود، در مقابل فشارهای آینده از جمله مصرف مواد مخدر بهتر و بیشتر مقاومت خواهند کرد.
• دوره نوجوانی یک دورانی حساس و بحرانی است و در این دوره نوجوان با مسائلی مانند بحران­هویت، بلوغ جنسی، انتخاب رشته و انتخاب شغل درگیر می‌باشد بنابراین والدین باید ضمن آگاهی کامل نسبت به این مسائل، فرزندان خود را به سلامت از بحران عبور دهند.
• مراقبت از فرزندان در برابر مواد­ِمخدر و کنجکاوی درباره نشانه‌های مصرف این مواد به تفتیش علنی و بارز و جستجوی مداوم لوازم شخصی فرد نیست، توجه و مراقبتی که از سر محبت و همدلی و یاری­رسانی باشد به نقض حقوق انسانی فرزندان نمی‌انجامد و به نتیجه راهگشا و مؤثرتری منجر می­شود، اما گاهی شک بیش از اندازه نسبت به جوانان و نوجوانان آنها را به جای دور کردن از مواد مخدر، به طرف آن سوق می‌دهد.
• والدین از محل­های رفت و آمد فرزندانشان آگاهی داشته باشند و از رفت و آمدهای آنها به محل­هایی که امکان یادگیری و ابتلا به اعتیاد وجود دارد مثل قهوه‌خانه‌ها، کلوپ‌های ورزشی نامناسب، مهمانی­های دوستانه و شب‌نشینی‌ها جلوگیری کنند.
• برای اوقات فراغت اعضای خانواده برنامه­ریزی شود. مطالعه، تفریح، ورزش، رفتن به دامان طبیعت، صله ارحام و… می‌تواند بستر مناسبی برای گذراندن اوقات فراغت نوجوان باشد.

اداره مشاوره آرامش
معاونت اجتماعی فرماندهی انتظامی استان قم