مهدی جنتی؛

این یادداشت با هدف بازخوانی دقیق، مستند و تحلیلی این روز تاریخی تنظیم شده است. در کنار بررسی ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی واقعه، تلاش شده تأثیرات بلندمدت آن بر روند انقلاب اسلامی و ساختار حکومت پهلوی تحلیل شود.

بخش اول: زمینه‌های تاریخی و اجتماعی منتهی به ۱۷ شهریور

۱. استبداد پهلوی و خفقان سیاسی

حکومت محمدرضا شاه پهلوی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، بر پایه سرکوب، سانسور، وابستگی به قدرت‌های خارجی و تحقیر ملت ایران بنا شد. شاه، با حمایت آمریکا و انگلیس، در صدد مدرن‌سازی آمرانه و غرب‌زده کشور بود که با سنت‌ها، باورهای دینی و خواست‌های اجتماعی مردم تضاد جدی داشت.

ساواک به عنوان بازوی امنیتی رژیم، نقش مهمی در سرکوب آزادی‌خواهان و مخالفان ایفا می‌کرد. مطبوعات سانسور شده، احزاب فرمایشی و مجلس نمایشی، فضای سیاسی ایران را به یکی از بسته‌ترین سیستم‌های استبدادی منطقه تبدیل کرده بود.

۲. گسترش نارضایتی عمومی و نقش روحانیت

از دهه ۴۰ شمسی به بعد، مخالفت‌های مردمی به‌ویژه با لایحه کاپیتولاسیون، اصلاحات ارضی و سیاست‌های فرهنگی رژیم تشدید شد. امام خمینی (ره) به‌عنوان پیشوای نهضت اسلامی، در مخالفت با این طرح‌ها، صدای اعتراض مردم را بلند کرد و با تبعید به ترکیه و سپس نجف، در واقع رهبری انقلاب را از خارج از کشور بر عهده گرفت.

در این میان، حوزه علمیه، بازار، دانشجویان، و اقشار مذهبی و سنتی جامعه، در کنار طبقه محروم شهری و روستایی، هسته‌های اصلی اعتراضات را تشکیل می‌دادند.

۳. واقعه قم و تبریز؛ آغازی بر اعتراضات مردمی

در دی‌ماه ۱۳۵۶، رژیم پهلوی با انتشار مقاله‌ای موهن علیه امام خمینی (ره) در روزنامه اطلاعات، جرقه خشم مردم را زد. مردم قم در اعتراض به این اهانت، دست به تظاهرات زدند که با سرکوب شدید همراه شد. این واقعه، آغازی شد برای سلسله اعتراضاتی که در تبریز (۲۹ بهمن)، یزد، شیراز، مشهد و دیگر شهرها ادامه یافت.

حرکت مردم ایران وارد مرحله‌ای تازه شده بود؛ از اعتراضات محدود به قیام‌های سراسری، و از مبارزات پنهان به خیزش‌های خیابانی و علنی.

۴. راهبرد اعتصاب و تحصن؛ فلج کردن نظام از درون

از اواخر بهار ۱۳۵۷، اعتصاب‌های گسترده در میان کارگران نفت، فرهنگیان، کارمندان دولت، و حتی کارکنان بانک‌ها آغاز شد. این اعتصاب‌ها، که از حمایت روحانیت و نیروهای مذهبی برخوردار بود، نه تنها چرخ اقتصاد رژیم را کند کرد، بلکه فضای اجتماعی کشور را نیز به نفع مردم تغییر داد.

۵. معرفی دولت نظامی شریف‌امامی و اعلام حکومت نظامی

در مرداد ۱۳۵۷، شاه که احساس خطر کرده بود، دولت جعفر شریف‌امامی را با شعار “آشتی ملی” معرفی کرد. این اقدام، نوعی عقب‌نشینی تاکتیکی برای آرام‌کردن مردم بود. اما واقعیت این بود که حکومت پهلوی، هیچ اعتقادی به اصلاح نداشت و به‌سرعت به خشونت و سرکوب بازگشت.

در این فضای متشنج، مردم تهران تصمیم گرفتند در روز جمعه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، در میدان ژاله تجمعی عظیم و آرام برگزار کنند. اما این تجمع، با حمله خونین نیروهای نظامی به یکی از فجیع‌ترین فجایع تاریخ معاصر ایران بدل شد.